دکتر سید فخرالدین توکلی

غده کاجی (به انگلیسی: Pineal gland) یا غده پینه آل و یا غده صنوبری که غده رومغزی (اپی فیز) (epiphysis gland) هم نامیده شده تودهٔ بافتی مخروطی‌شکل کوچکی است که به وسیلهٔ ساقه‌ای به سقف بطن سوم مغز متصل است. این غده متشکل از سلول‌های پینه‌آل و بینابینی می‌باشد و در عمق مغز (دیانسفال) قرار دارد که به علت شباهت به صنوبر، غده صنوبری یا پینه‌آل نامیده می‌شود.. کارکرد دقیق آن هنوز مشخص نیست، البته این غده هورمونی به نام ملاتونین و ماده شیمیایی به نام سروتونین را ترشح می‌کند که با چرخه روزانه خواب و بیداری مرتبط می‌باشد و تنظیم کننده ساعت داخلی ( بیولوژیک) بدن است. به علاوه در این غده گیرنده‌های مواد مخدر (انواع خاصی از مشتقات آمفتامین‌ها) وجود دارد و باعث کاهش زمان خواب می‌شود. احتمالاً یک نقش مخالف با محرک بیضه‌ها و تخمدان‌ها (آنتی‌گنادوتروپیک) نیز دارد.

جسم کاجی یک تودهٔ عصبی مخروطی شکل است که در بالای Colliculusهای بالایی قرار دارد و به وسیلهٔ پایهٔ باریک خود به قسمت پایین سطح خلفی دیانسفالون چسبیده‌است. انشعابی از بطن سوم به نام pineal recess با این پایه وارد می‌شود و آن را به دو ورقه تقسیم می‌کند. ورقهٔ بالایی را رابط هابنولار(Habenular Commissure) و ورقهٔ پایینی را رابط خلفی(Posterior Commissure) می‌نامند. به نظر می‌رسد که جسم پینه آل بر روی غدد تناسلی بچه‌ها اثر مهارکننده دارد و اختلال آن در کودکان موجب بلوغ زودرس آنها می‌شود. جسم پینه آل بعد از بلوغ آهکی می‌گردد.

وظایف غده صنوبری

– تقویت اعمال جنسی
– کاهش عفونت
– بهبود خواب
– بهبود خلق و خو
– افزایش طول عمر

غده پینه آل (صنوبری) و تولیدمثل

بسیاری از فیزیولوژیست ها معتقدند که این غده یک بازمانده ی غیر فعال است، اما عدده ی دیگر سال ها مدعی بودند که غده ی پینه آل وظایف مهمی در کنترل فعالیت های جنسی و تولید مثل دارد.
اما امروزه پس از سال ها بحث به نظر می رسد که طرفداران نظریه عملکرد جنسی برنده هستند و غده پینه آل نقش مهم تنظیمی در عملکرد جنسی و تولید مثلی ایفا می کند.
تحقیقات نشان داه است اگر در حیوانات پست تری که جوانی خود را در فصول معینی از سال می گذرانند، غده ی پینه آل برداشته شود، یا مدارهای عصبی غده ی پینه آل آنها حذف گردد، دوره های طبیعی باروری فصلی از بین می رود.
باروری فصلی در این گونه حیوانات از آن جهت مهم است که به آنها اجازه می دهد در زمانی از سال که احتمال زنده ماندن بچه ها بیشتر است، یعنی بهار یا اوایل تابستان بچه بزایند. مکانیسم این اثر کاملاً روشن نیست، ولی به نظر می رسد که چنین باشد :
۱- غده پینه آل به وسیله ی مقدار نور یا “الگوی زمانی” نوری که هر روز به چشم ها می رسد کنترل می شود، مثلا در همستر (نوعی موش بزرگ)، تاریکی بیش از ۱۳ ساعت در روز، غده ی پینه آل را فعال می کند و تاریکی کوتاه تر از آن نمی تواند غده را فعال نماید. به طوری که نوعی تعادل حیاتی بین فعال شدن و نشدن وجود دارد.
مسیر عصبی دخیل در این اثر چنین است : پیام های نور از چشم ها به هسته سوپرا کیاسماتیک در هیپوتالاموس می روند و از آنجا به غده ی پینه آل رفته و آن را وادار به ترشح می کنند.
۲- غده پینه آل ملاتونین و چند ماده ی مشابه دیگر را ترشح می نماید. دانشمندان معتقدند که ملاتونین یا یکی از مواد دیگر، از طریق خون یا مایع بطن سوم به غده هیپوفیز پیشین می رود و ترشح هورمون گنادوتروپیک (هورمون تحریک کننده غدد تناسلی) را کاهش می دهد.
لذا در برخی از گونه های حیوانی، ترشح هورمون گنادوتروپیک در حضور ترشح غده پینه آل سرکوب می شود و غدد تناسلی (گنادها) مهار می گردند و حتی تا حدی پسرفت می کنند. تصور می شود این همان چیزی است که در اوایل زمستان، یعنی زمان افزایش تاریکی رخ می دهد.
اما ترشح هورمون های گنادوتروپیک پس از حدود چهار ماه عدم فعالیت، از سر گرفته می شود و با غلبه بر اثر مهاری غده پینه آل، گنادها را یک بار دیگر فعال می سازد و آماده فعالیت کامل طی بهار می کند.
اما اینکه آیا غده ی پینه آل در انسان هم عملکرد مشابهی در زمینه کنترل تولیدمثل دارد یا نه، معلوم نیست.

برخی از تومورهایی که گاهی در ناحیه پینه آل ایجاد می شوند، مقدار زیادی از هورمون های پینه آل را ترشح می کنند، در حالی که سایر تومورها مربوط به بافت های اطراف هستند و با فشار بر غده ی پینه آل باعث تخریب آن می شوند.
هر دو نوع تومور اغلب با عملکرد خطیر هیپوگنادیسم (کاهش تولید هورمون های جنسی توسط غدد تناسلی) یا هایپرگنادیسم همراهند. لذا شاید غده پینه آل حداقل تا حدودی در کنترل رانش جنسی و تولیدمثل در انسان ها دخیل باشد.

نقش غده پینه آل در جانوران

این غده، در مهره‌داران خونسرد، چشم سوم نیز خوانده می‌شود. هورمون غده پینه‌آل به نام ملاتونین در بعضی از مهره‌داران خونسرد باعث روشن شدن رنگ پوست می‌شود.
اثر این هورمون، عكس هورمون ملانوسیت‌ها است و این دو هورمون در تیره و روشن كردن رنگ پوست این جانوران شركت دارند.

گردآورنده: بخش مقالات سایت دکتر فخرالدین توکلی